تاریخ‌نگاری طبقات شیعیانآثاری که با عنوان طبقات و رجال و تاریخ (رجال) پدید آمده، بخشی از تاریخ نگاری شیعه را شکل داده است. ۱ - دلیل نگارش کتب رجالعلم رجال به مثابه روشی برای معرفت درجه وثوق راویان حدیث پدید آمد و نخست در خدمت فقه قرار گرفت و سپس در بررسی همه متون خبری که با سلسله اسناد عرضه می‌شد، به کار رفت. بدین منظور از سده های نخستین هجری کتاب‌هایی در شرح حال راویان و محدّثان تألیف شد که با مطالبی در باره جرح و تعدیل و احیاناً آثار و تألیفات آنان همراه بود. ۲ - فهرستی از کتب رجال۲.۱ - طبقات الرجالاز نخستین این آثار، « طبقات الرجال » بود که آن را ابوجعفر برقی به منزله بخشی از کتاب المحاسن خود تألیف کرد . [۱]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ص ۲۰ـ۲۱، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
. علامه حلی (متوفی ۷۲۶) در خلاصة الاقوال ظاهراً به این کتاب عنایت داشته است [۲]
خوئی، ج۱، ص۱۰۱.
۲.۲ - آثار دیگر به روش طبقاتپس از آن نیز کسانی همچون سعد بن عبداللّه بن ابی خلف اشعری قمی (متوفی ۳۰۱ یا ۲۹۹)، عبدالعزیز بن اسحاق بن جعفر (زنده در ۳۲۶)، ابن جِعابی و ابن ابی طَیّ (متوفی ح۶۳۰) آثاری در باره محدّثان و راویان شیعه به روش طبقات تألیف کردند. [۳]
و پانویس، محمد بن حسن طوسی، ج۱، ص۱۱۹، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۷۷، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۵]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۹۴ـ ۳۹۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۶]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۴۳۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۷]
ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۶، ص۶۸۹، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۲.۳ - تألیفات ارزشمند شیخ طوسیمیراث رجالی شیعه اساساً وامدار تألیفات ارزشمند شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (متوفی ۴۶۰) است و از میان چهار کتاب اصلی علم رجال شیعه که به دست ما رسیده، سه کتاب از آنِ شیخ طوسی است که مأخذ مهم کتابهای بعدی تا به امروز بوده است. ۲.۳.۱ - اختیار معرفة الرجالاختیار معرفة الرجال که در واقع تلخیص و تهذیب و احتمالاً تصحیح رجال ابوعمرو محمد بن عمر بن عبدالعزیز کَشّی (متوفی ح۳۴۰) است. [۸]
محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۶، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
۲.۳.۲ - رجالرجال که به ترتیب زمانی و نیز به ترتیب الفبایی است و در ذکر کسانی است که از معصوم باواسطه یا بی‌واسطه روایت کرده‌اند و هسته اولیه آن رجال ابن عُقده ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید هَمْدانی (متوفی ۳۳۳)، محدّث و رجالی زیدی، بوده که به راویان امام صادق علیه‌السلام اختصاص داشته است [۹]
محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۲، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱.
[۱۰]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۲۸ـ۲۹، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
۲.۴ - الفهرستالفهرست در ذکر تألیفات و «اصول» شیعه و طرق و اسانید آن به همراه شرح حال راویان و اصحاب ائمه. ۲.۵ - رجال نجاشیرجال نجاشی ابوالعباس احمد بن علی کوفی (متوفی ۴۵۰) چهارمین کتاب اصلی رجال شیعه است که ظاهراً ناظر به الفهرست طوسی است و در مواردی به تصحیح و تفصیل آن پرداخته و حاوی مدخل‌های جدید است. ۳ - تاریخ فرهنگی شیعهدو کتاب اخیر را در کنار آثاری که بعداً به منزله ذیل آن‌ها فراهم آمد، یعنی مَعالم العلماء ابن شهرآشوب و فهرست منتجب الدین علی بن عبیداللّه رازی (زنده در ۶۰۰)، می توان تاریخ فرهنگی شیعه از آغاز تا اواخر سده ششم دانست. ۴ - فهرست منابع(۱) محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱. (۲) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش. (۳) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۴) محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش. (۵) ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲. (۶) خوئی. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ نگاری»، شماره۳۰۵۷. |